Westkapelle eert Charley Toorop

 

 

Westkapelle heeft altijd in de schaduw gestaan van het nabije Domburg. Dat was een badplaats waar aan het begin van de twintigste eeuw de fine fleur die het zich kon permitteren de vakantie aan zee doorbracht. Dat was ook de plaats waar beeldend kunstenaar Jan Toorop neerstreek om er met zijn gezin de zomers door te brengen en te schilderen. En met hem zo veel andere kunstenaars. Juist daar was het licht van een kwaliteit die naturalistisch schilderende kunstenaars zoeken. Ook Mondriaan kwam in 1907 op uitnodiging van Jan Toorop naar Domburg. Eenmaal op het duin werd hij overrompeld door de heldere witheid van het licht. Dit had hij nog nooit gezien. Deze adembenemende ervaring zou zijn werk ingrijpend veranderen. Uit de tekeningen die hij hier maakte  ontstonden zijn eerste abstracte werken (“Pier and Ocean”). Hier werd het Mondriaan-wit geboren.

 

Westkapelle, een dorp met een anarchistische inslag, was en is nog steeds anders.

Daarom voelde Charley Toorop, dochter van Jan en net als haar vader ook beeldend kunstenaar, zich zo aangetrokken tot Westkapelle. Toen zij zelf een gezin had trok ze ’s zomers ook naar Walcheren, voor de rust, voor het bijzondere licht. Maar dan wel naar Westkapelle en niet naar Domburg dat ze zo goed kende uit haar jeugd. Charley Toorop is vooral bekend geworden om haar portretten in die karakteristieke gebeeldhouwde stijl, met stevige contourlijnen. Doorleefde koppen met priemende ogen, hoekige kaken en grove handen, en bijna altijd zonder enige lach. Ze bewonderde Vincent van Gogh en ging naar de Borinage om er net zulke mensen te vinden als hij had geschilderd. Maar dat type mensen vond ze juist in Westkapelle waar vooral dijkwerkers woonden die karig betaald werden voor hun zware, fysieke werk. Daar woonden de mensen die ze wilde schilderen, en niet in het mondaine Domburg. Met haar schilderijen van de Westkappelaars zette ze het dorp op de kunsthistorische kaart. En ook al hadden de Westkappelaars in de jaren dat Charley Toorop er schilderde helemaal niks met kunst, ze sloten de kunstenaar wel in het hart. Zaterdag 9 november 2013 is in het dorp het beeld onthuld dat Ode aan Charley Toorop heet, gemaakt door de Amsterdamse beeldend kunstenaar Gijs Assmann. Het staat boven op de dijk, bij paal 212, tussen de zee en het tegen de dijk aan schurkende dorp. In de verte de vuurtoren, in de straat aan de voet van de dijk het nog altijd bestaande hotel De Valk.

 

Het was in hotel De Valk dat Charley Toorop met haar drie kinderen in de zomermaanden verbleef, van 1924 tot vlak voor haar dood in 1955. Ze kon er ook werken. Er was een provisorisch atelier voor haar gemaakt in de schuur waar de kratten bier en de flessen limonade stonden. Eigenaar van het hotel was de grootmoeder van Ans Dingemanse-Dieleman die nog steeds in Westkapelle woont en die zich met haar stichting ‘VerBEELDing Charley Toorop’ flink ingespannen heeft om het beeld te realiseren. Ze herinnert zich nog de ernstig en streng kijkende kunstenaar met haar witte schildersjas, een baret op het hoofd en lopend met een stok. Op het laatst van haar leven kon Toorop niet meer goed praten door de beroertes die haar hadden getroffen. Charley Toorop heeft haar zelfs geportretteerd als meisje van 14 maanden. “Ansje, voor Wim Dieleman” staat onderaan de tekening, met de datum 14 juli 1949. Op een van de mooiste schilderijen die ze in Westkapelle heeft gemaakt is ook de grootmoeder van Ans Dingemanse te zien. Toorop en zij waren bevriend met elkaar geraakt. Op het schilderij uit 1933 dat eigendom is van het Zeeuws Museum en getiteld is ‘Aan de toog’, zien we de waardin in dracht een glas bier tappen. Naast haar drie inwoners die geposeerd hebben voor Charley Toorop en die ze goed heeft gekend. Links op het doek staat een onbekende, een passant in een blauwe kiel en een rode zakdoek om de hals. Opmerkelijk, want rode halsdoeken werden in die dagen in Westkapelle niet gedragen. Maar de schilder keek anders. Ze had voor de kleurbalans in het doek juist op die plek rood en blauw nodig, en dus schilderde ze dat.

Charley Toorop was een opvallende verschijning die een heel andere wereld het besloten Westkapelle binnen bracht. Ze had natuurlijk haar drie kinderen van wie er twee de Toorop-lijn voortzetten en kunstenaar werden. John Fernhout werd filmer en zijn broer Edgar schilder. Daar waren ook haar artistieke vrienden als Eva Besnyö die in de jaren ’30 mooie foto’s maakte van Westkapelle, de filmer Joris Ivens, de schilder Pyke Koch  en natuurlijk ook haar minnaars als de dichters Roland Holst en Marsman en de schrijver-filosoof Arthur Lehning. Voor het Westkapelle van toen een heel ongewone invasie. Maar de Westkappelaars  waren wel wat gewend geworden. Een alleenstaande vrouw met drie kinderen die nota bene de kost verdient met schilderen. Een vrouw van de wereld die heel modieus gekleed ging en, nog erger, de pikante gewoonte had naakt te gaan zwemmen. Charley Toorop trok  zich niks aan van wat de dorpelingen vonden. En de bewoners zelf, die keken gewoon de andere kant uit. Zo christelijk zijn de Westkappelaars nu ook weer niet.

 

Het beeld

Nu staat het beeld er als ode aan de kunstenaar. Een beeld dat er waarschijnlijk helemaal niet geweest zou zijn als Sjarel Ex, de directeur van museum Boijmans-van Beuningen, er niet over was begonnen. In de catalogus die de overzichtstentoonstelling in Boijmans begeleidde schreef hij dat Charley Toorop in de komende jaren ergens in Nederland haar standbeeld moest krijgen. Dat was in september 2008. Hij schreef een wedstrijd uit om het beeld te realiseren en noemde Domburg en Zoutelande als mogelijke plaatsen. Ook bij hem leefde het misverstand dat de naam van Toorop exclusief associeert met Domburg. Dat viel niet goed in Westkapelle want Charley Toorop is van hen. Ans Dingemanse en anderen besloten de gemeente Veere te bewegen mee te doen aan die wedstrijd en Westkapelle te presenteren als enig geldige plaats. Maar de wedstrijd werd afgeblazen. Er was niet alleen een flink tekort aan geld maar ook aan animo onder kunstenaars. Westkapelle was teleurgesteld en opstandig: een beeld voor Charley Toorop moest en zou er komen. Dan maar zelf. In 2009 werd de stichting officieel opgericht die koppig aan een taaie klus begon. Er moest geld komen, en dat is uiteindelijk gelukt. Met sokkel en al heeft het beeld € 35.000 gekost en dat is bijeen gebracht door Zeeuwse bedrijven, fondsen, de gemeente Veere, de provincie en vooral heel veel kleine bijdragen, ook van de inwoners zelf.

 

Voor de Ode aan Charley Toorop is Gijs Assmann bij de inwoners te rade gegaan en heeft de verhalen die nog in hun herinnering bestaan verzameld. Hij wilde geen portret of buste van de schilder, hij wilde haar geest vangen en zo stond het ook in de opdrachtomschrijving. Daarvoor had hij de Westkappelaars nodig die hij ook heeft laten kiezen uit de vijf ideeën die hij voor de Ode ontwikkeld had. Het beeld bestaat uit palen waaraan kleding hangt, zowel elementen van de Westkappelse dracht als ook wereldse mode en wufte damesschoentjes die de mondaine, andere wereld vertegenwoordigen. Aan de voet van de stellage zien we ook het schilderspalet met penseel en de picknickmand waarmee ze de Walcherse natuur in trok.

Het beeld is een nieuwe bijdrage aan de inmiddels bijzondere plaats die Westkapelle, wellicht zonder het zelf te weten, in de moderne kunst heeft. Aan het einde van het dorp rijst de oude kerktoren op die zo lang als vuurtoren heeft gediend. Een markant bouwwerk dat door Mondriaan vijf keer geschilderd is en een keer getekend. In 1971 maakte de jong gestorven Bas Jan Ader er zijn film ‘Broken Fall’ waarop we hem tegen de achtergrond van de toren langzaam zien vallen. Van de verticale stand naar de horizontale ligging op het duinpad, in de geest van Mondriaans modernisme. En nu is de geest van Charley Toorop zichtbaar aanwezig in Westkapelle, gemaakt door de eigentijdse Gijs Assmann.

 

Gepubliceerd in Zeeuws Tijdschrift, 2014