Over het kijken

 

 

Er is geen overzicht van de eigentijdse kunst in Nederland denkbaar zonder het werk van JCJVanderheyden. Zonder hem is een overzicht eenvoudigweg niet compleet. In zijn lange carrière (hij overleed twee jaar geleden in zijn geboorteplaats Den Bosch op 83  jarige leeftijd) als beeldend kunstenaar heeft hij alle modes meegemaakt, en is altijd gewoon zijn unieke eigen pad gegaan. De kunst van zijn tijd ontwikkelde zich bijna vanzelfsprekend in de vorm van slingerbewegingen, tussen abstractie en figuratie, tussen uitbundige, expressieve en meer rationele en ingehouden conceptuele kunst, tussen realisme en meer meditatieve kunst. Om maar wat tegenpolen te noemen. En tussen al die golven door heeft JCJ Vanderheyden heel consequent gebouwd aan een autonoom oeuvre dat het meest basale uitgangspunt heeft dat een beeldend kunstenaar zich kan denken: het kijken.

 

Weinig kunstenaars bij wie je je zo bewust wordt van wat kijken precies inhoudt. Bij hem zie je je zelf kijken. Als hij een horizon schildert, en dat heeft hij zijn hele leven gedaan, ontdoet hij het beeld van de misvorming waarmee wij een horizon traditie getrouw opladen. Een horizon is in de menselijke perceptie een rechte lijn die lucht en aarde scheidt en zo tekenen wij haar graag. En daarmee laten wij wat wij denken te weten prevaleren over wat we feitelijk zouden kunnen zien, als we open en vrij zouden kijken. Als we dat doen zien we wat JCJ Vanderheyden ziet: een kromming die de aardbol volgt en geen rechte lijn die wij bedenken. In de natuur bestaat trouwens helemaal geen rechte lijn.

 

In Het Noordbrabants Museum in Den Bosch worden zo’n 70 werken van hem getoond die zijn lange carrière omvatten. De meeste werken komen uit particulier bezit en zijn daarmee lang aan het publieke oog onttrokken geweest.  Hier zijn ze weer bijeen, in de plaats waar hij geboren is en altijd is blijven wonen. Het is alsof je in zijn atelier rondloopt, maar dan in gestructureerde vorm. Alles heeft hier met kijken te maken. Kijken naar licht, kijken naar ruimte en zelfs kijken naar tijd. Juist bij JCJ Vanderheyden word je je er bewust van dat kijken èn schilderen zich in tijd voltrekken en dat de tijd een onontkoombaar deel is van onze waarneming. Net als ruimte, overigens.

 

De basis is het schilderij, al heeft hij ook als graficus gewerkt, als videokunstenaar en als fotograaf. Voor hem is het schilderij een grondvlak met een onbepaald stuk linnen dat elke vorm kan aannemen. Daarmee maakt hij van elk schilderij in de eerste plaats een object. Vervolgens schildert hij, een gele balk tegen drie van de vier randen van het verder witte schilderij zodat er een poort ontstaat. Althans, zo noemen wij dat. Voor hem is het een abstracte vorm die het gevoel van ruimte oproept. Niet als een weergave van een bestaande ruimte in de werkelijkheid, maar als iets dat op zichzelf bestaat. Zo schildert hij ook z’n delingen die wij horizon noemen, de ene keer als iets dat oneindig is en dat ons overweldigt. De andere keer gezien vanuit een vliegtuigraam waardoor we niet alleen de deling zien van aarde en lucht, maar ons ook bewust worden van een andere deling: die tussen binnen en buiten. En op de rand van het vliegtuigraampje schildert hij in geel de weerkaatsing van het zonlicht dat boven het wolkendek vrij spel heeft.

 

Een van de mooiste objecten op de tentoonstelling is het koffertje van Maurice van Valen. Een verzamelaar, met bijzondere liefde voor JCJ Vanderheyden. Omdat hij bij verhuizing naar Amerika z’n collectie hier achter moest laten, maakte de kunstenaar speciaal voor hem een koffertje met klein werk. In het linker deksel tegen een hemelsblauw fond een schaakbord in zwart-wit, elk veld met een uitgesproken eigen signatuur en geen twee gelijk van grootte.  In het rechter deksel twee horizonnen, een vanuit het vliegtuigraampje en de ander als een onbegrensde blauwe wereld boven een kromme witte lijn. Aan de buitenkant zien we twee zwart-wit rasters. Zoals een rijke middeleeuwer zich een gebedenboek liet maken voor de devotie onderweg, zo trok de jonge verzamelaar met zijn mobiele JCJ Vanderheyden naar Amerika. Een pars pro toto voor het kunstenaarschap.

 

 

Gepubliceerd op de website van Museumtijdschrift, 2014