Zoektocht naar jezelf

De documentaire-achtige films van Deimantas Narkevicius gaan over het leven in Litouwen onder de Sovjets en de tijd na de onafhankelijkheid. Geen van beide is ideaal maar lijkt dat wel

Frits de Coninck

De film Europa (1997) is kort, 9 minuten om precies te zijn. Deimantas Narkevicius (Litouwen, 1964), de verteller die buiten beeld blijft, vertelt hoe hij op een vrijdagochtend opeens de drang voelt om het middelpunt van Europa te gaan bekijken. Hij vertrekt te voet vanuit zijn appartement in Vilnius, de hoofdstad van Litouwen. Geografisch ligt het centrum ergens in zijn vaderland. Hij weet dat maar heeft dat eenvoudige feit altijd beschouwd als een uiting van nationalistische ideologie van een land dat zich kort geleden bevrijd heeft van het juk van de Sovjet-Unie.
Die zoektocht langs allerlei anonieme plekken in Litouwen is een metafoor die je in al het film- en videowerk van Narkevicius terug kunt zien. Waar sta ik, in de ruimte, in de tijd? In welke werkelijkheid leef ik? In de negen films die onder de titel ‘The Unanimous Life’ in het Van Abbemuseum te zien zijn, probeert elke hoofdpersoon zijn of haar eigen antwoorden te vinden. En reflecteert ieder op de gewijzigde omstandigheden. Van een voltooid verleden tijd in een totalitair geregeerd land waar het individu ondergeschikt was aan de staatsideologie naar de nieuwe werkelijkheid van een natie die zich twijfelend een weg zoekt in vrijheid en individuele ontplooiing.
Terug naar Europa. In de beleving van Narkevicius vallen tijd en plaats feitelijk samen. Hij beseft dat het gezochte middelpunt ook het middelpunt van zijn reizen is. Dat hij evenveel tijd ten oosten daarvan, in Rusland, heeft doorgebracht als aan de andere kant. En dat hij zowel de sociaalrealistische kunstopvatting van de oude Sowjetcultuur heeft meegemaakt als ook het streven naar autonome kunst zoals zich die in Vilnius sinds de jaren negentig heeft ontwikkeld. Kunst, zoals uit het westen.
Narkevicius leeft en werkt op een breuklijn, tussen oost en west, tussen toen en nu. Dat is het centrale thema in zijn werk. Hij laat mensen aan het woord die hun eigen keuzes blootleggen, hun twijfels uiten, hun verwachtingen van de toekomst. Maar er is ook plaats voor de heimwee naar wat in hun beleving goed was in de communistische tijd en wat ze dus missen. De geschiedenis en de werkelijkheid vallen samen in één open zenuw die Narkevicius wil raken. In The Head zien we de beeldend kunstenaar Lev Kerbel die werkt aan een gigantische Karl Marx-kop, zo’n megalomaan icoon van de Sovjetcultuur. Een beeld als zoveel voorstellingen van Grote Leiders die meedogenloos van hun sokkel zijn gestoten, als beeld en als persoon. Maar op het moment van de opname gelooft Kerbel er nog in, zien we hem zorgvuldig modelleren en vertelt hij over het moment in zijn kindertijd toen hij hoorde dat Lenin dood is. Tranen over zijn wangen. Dit is de kunstenaar in dienst van de ideologie.
In Scena (2003) de andere kant van de breuklijn in de geschiedenis van het Oostblok. Plaats van handeling is een groot, strak, wit gebouw dat ooit een paleis voor de voorgeschreven kunst van het volk was. Nu huist er het Contemporary Art Centre waar Narkevicius negen jaar gewerkt heeft. Het is een instituut met een onafhankelijk artistiek onderzoeksprogramma. De ironie wil dat het bezoekersaantal gering is in vergelijking met vroeger. We zien een paar mensen die er werken. Ze mijmeren over het kunstenaarschap in een vrije wereld, waar de kunstenaar dingen doet waar hij zelf een behoefte voor moet kweken en een context voor moet vinden. Je voelt de schrijnende tegenstelling tussen de romantische droom van het vrije kunstenaarschap en de horige werkelijkheid van Lev Kerbel. Zoeken doet pijn; werken in dienst van de partij ook, maar dan anders.
De breuk en de daarmee samenhangende paradoxen, daar gaan alle films van Deimantas Narkevicius over. Over de tijd, ervoor en erna. De herinnering, de weemoed ook, en de bevrijdende werkelijkheid van nu die ook haar beperkingen blijkt te hebben. De mythologie van de communistische heilsleer die haar eigen werkelijkheid wist te scheppen. En de werkelijkheid van nu die haar eigen mythes schept, zoals de kinderen die dromen van hun helden of de kunstenaars die geloven in hun droom en tegelijk ook hun twijfel en gezoek thematiseren. Een wereld die in het rumoer van de geschiedenis ten onder is gegaan maar waarvan de mentale rafels nog altijd zichtbaar zijn.
De personen die in deze filmpjes optreden zijn allemaal op zoek naar hun eigen middelpunt van Europa, hun eigen kern. En als je het werk als metafoor wilt opvatten, dan gaan dit werk over elk mens en kun je de zoektocht naar het centrum van Europa vervangen door de existentiële vraag: waar ligt het centrum van mijn wereld, in ruimte en in tijd?

Gepubliceerd in Het Financieele Dagblad, bijlage Persoonlijk, 18 april 2009