Tuymans’ schilderkunst: een authentieke vervalsing

Voor Luc Tuymans is het beeld van de werkelijkheid belangrijker dan de werkelijkheid zelf. De werkelijkheid is een verzameling feiten die zich min of meer toevallig aandienen, die in ieder geval moeilijk te regisseren zijn. En Tuymans is een beeldend kunstenaar die zijn werkelijkheid in eigen hand wil krijgen. Wij hebben van onze wereld ontelbare afbeeldingen op foto, film, video. Voor Tuymans is het ondenkbaar dat wij daar nog iets origineels aan toe kunnen voegen en dus gebruikt hij voor zijn schilderijen die beelden als uitgangspunt. Hij wil ze herinterpreteren, kritisch onderzoeken, opladen en betekenis geven. Zijn betekenis uiteraard.

Zonder fotografie is het werk van Tuymans ondenkbaar. Ze geeft hem de kans om de werkelijkheid te manipuleren, uit te vergroten, stil te zetten, in te dikken, om naar het beeld te toe te werken dat hem fascineert. Dat gaat vaak over de macht, beter: het gezicht van de macht zoals dat via de media in onze huiskamers komt. Over zijn omgang met de afbeeldingen van de werkelijkheid gaat het in deze tentoonstelling in het MuHKA in Antwerpen. Hij heeft onlangs meer dan 1000 polaroids geschonken aan het museum waarvan er nu 35 getoond worden. Verder een film “Feu d’Artifice”, een overzicht van zijn werk in oplage en een speciaal voor deze tentoonstelling gemaakt filmpje dat het ontwikkelingsproces van de polaroid in beeld brengt en zo een directe link legt met zijn manier van schilderen. En met een knipoog naar zijn eigen rookverslaving: een speciale rookkamer. Roken beschouwt hij als een deel van zijn werk en dat wil hij laten zien nu het roken een besmette handeling is geworden.

Een van de polaroids zou je als de metafoor kunnen zien van de manier van werken van Tuymans: een foto van een vergrootglas boven een tekst. In het glas dat nog niet op goede afstand van de woorden is, zien we een wel uitvergroot maar nog steeds wazig beeld. Zoals je met een vergrootglas de werkelijkheid dichterbij haalt, vervormt of uitvergroot, zo schildert Tuymans de werkelijkheid die hij op foto of film tegenkomt. Of zelf maakt, zoals met deze polaroids het geval is.

Het schilderen naar foto’s geeft de mogelijkheid van dubbele interpretatie. Een foto is al subjectief, een schilderij van die foto intensiveert de boodschap nog. Ook zijn schilderkunstige techniek heeft met de foto te maken. Hij zoomt in, maakt het beeld wazig alsof hij met de lens draait, belicht over of juist onder, zet een video of film stil. Je kunt dat fake noemen, maar voor Tuymans zit in fake ook werkelijkheid. En zoals gezegd, het gaat hem om het beeld, niet om de werkelijkheid zelf. Schilderen is zijn woorden “Shoot to kill.”

Er is nog een andere reden waarom Tuymans de fotografie nodig heeft voor dat wat hij wil schilderen. Hij is gefascineerd door de macht. De economische, politieke, psychologische, sociale macht die overal is daar waar mensen samenleven. Macht die onontkoombaar is, waar iedereen dus mee te maken heeft. Maar, macht is een abstractie en daarmee onzichtbaar. Wat wel waarneembaar is, dat is het uiterlijk van de macht, de toevallige gedaante waar ze zich op een bepaalde plaats en tijd aan ons voordoet. Tuymans zoekt naar het gezicht van de macht, op foto, film, video. In zijn recente werk schildert hij de verschijningsvormen van de Jezuïeten. De orde der Jezuïeten is door de katholieke kerk na de Reformatie opgericht als wapen tegen het calvinisme, in een poging de kerk weer terug in het centrum van de macht te krijgen. De Jezuïeten zijn het symbool van macht. Doorgedrongen tot in de top van de roomse hiërarchie, houden ze zich altijd op in de schaduw. Even berucht om hun streken als beroemd om hun intellectualiteit, en als zodanig opleiders van veel invloedrijke politici als Castro en Lenin, in Nederland van Van Agt, Van Mierlo en Lubbers. Ook kunstpaus Jan Hoet heeft een jezuïetenopleiding genoten. Op het indrukwekkende doek The Deal (2007) schildert Tuymans de paus en de overste der jezuïeten, twee gezichten van de macht, op het moment dat ze elkaar de hand drukken. Uitgangspunt is een foto van die twee nadat ze een conflict bijgelegd hebben. Tuymans buit het procedé van schilderen naar een foto hier ten volle uit. Op het schilderij heeft hij de twee prelaten verder uit elkaar gezet en zo een ruimte gecreëerd die voelbaar onder spanning staat. De twee kijken naar elkaars handen die samenkomen, ze kijken elkaar niet aan. Voor het oog van het kerkvolk is de vrede getekend, in de nieuwe werkelijkheid van het schilderij duurt de clash voort. De strijd om de macht gaat altijd verder. Kun je zeggen dat een foto de werkelijkheid liegt, het schilderij van Tuymans verdubbelt die leugen in een beeld dat het onzichtbare zichtbaar maakt. Dit is Tuymans op z’n scherpst.

Op zijn tentoonstelling bij galerie Zeno X afgelopen maand hing het schilderij Rome, het interieur van de Sint Pieter tijdens een eredienst. Uiteraard ook gemaakt naar aanleiding van een foto, genomen vanuit de hoge koepel van de kerk. Is het met een foto al lastig om zo’n immense ruimte samenhangend in beeld te brengen, op het schilderij is het alsof de ruimte naar het einde toe wegloopt, alsof de ruimte op het schilderij aan scherpte inboet. Dit doek, door het Stedelijk voor € 600.000 aangekocht, toont ook de beperking van schilderen naar een foto.

Gepubliceerd in Het Financieele Dagblad, bijlage Persoonlijk, 2007